ԶԳԱՑՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՓՈԽԱՆՑԵԼՈՒ ԱՐՎԵՍՏԸ

     

   ԹԱՐԳՄԱՆԱԿԱՆ ԱՐՎԵՍՏ ԲԱԺԻՆԸ ՎԱՐՈՒՄ Է ԳՈՀԱՐ ԲԱՂՄԱՆՅԱՆԸ                            

   Կուրոսավայի և Գարսիա Մարկեսի զրույցը  տևել է ավելի քան վեց ժամ։ Գրող Գաբրիել Գարսիա Մարկեսը Տոկիոյում հանդիպել է  ճապոնացի  ռեժիսոր Ակիրա Կուրոսավային,  երբ կինոբեմադրիչը գրեթե ավարտել էր իր  վերջին ֆիլմը։ Այն կոչվում է «Օգոստոսյան ռապսոդիան»։  Կինոարվեստի արտահայտչամիջոցները  նորարարությամբ հարստացնող ռեժիսորն ինչպես նախորդ իր ֆիլմերում,  կրկին անդրադարձել էր  մարդասիրության վեհ գաղափարներին և խոսել սոցիալական անարդարության և պատերազմի դեմ։ Կինոնկարն առաջին անգամ ցուցադրվել է Կաննի կինոփառատոնում։ Եւ Մարկեսի  հավաստմամբ, ինչպես նրա նախորդ երեսուն ֆիլմերն, այս մեկն էլ է արժանացել հասարակության ու քննադատների բարձր ծափահարություններին և գնահատականներին։ Հիշեցնենք նաև, որ մինչև գրական  ինքնատիպ և բարձրարժեք գործերով ու հատկապես «Հարյուր տարվա մենություն» վեպով մեծ  համբավ  ու ճանաչում ունենալը, Մարկեսը, իր  ծննդավայր՝ Կոլումբիայում հայտնի է եղել որպես կինոքննադատ։

Ներկայացնում ենք երկու նշանավոր անհատների ժամեր տևած զրույցից կրճատ մի հատված, որը  նույնքան հետաքրքիր ու արդիական է, որքան  կինոարվեստի և գրականության  ասպարեզում ստեղծած նրանց հրաշալի  գործերը։

                                                   ******************

Գաբրիել Գարսիա Մարկես. Չեմ ուզում երկու ընկերների  խոսակցությունը նման լինի լրագրողական  հարցազրույցի։ Բայց ինձ խիստ հետաքրքրում ես դու, նաև քո  նոր գործը։ Եկ սկսենք այն հարցից, թե դու ինչպես ես քո սցենարները գրում։ Հարցնում եմ, որովհետև նախ՝ ինքս էլ եմ  կինոսցենարներ գրում, երկրորդը, որովհետև դու մեծ գրականությունից ահագին բան ես սցենարի  վերածել։ Ես իմ հեղինակած սցենարներն  էնքան էլ չեմ հավանում։

Ակիրա Կուրոսավա. Հենց հասկանում եմ, թե որն է այն առանձնահատուկ գաղափարը, որ ես ուզում եմ վերածել սցենարի, թուղթ ու մատիտով փակվում եմ մի հյուրանոցում։ Այդ պահին ունենում եմ կառույցի հիմնական գաղափարը և քիչ թե շատ գիտեմ՝ ինչ լուծման է այն հանգելու։ Եթե չգիտեմ՝ ինչ տեսարանով սկսեմ, հետևում եմ մտքերիս ինքնաբուխ հոսքին։

Գարսիա Մարկես. Առաջինը, որ մտքումդ ծագում է, գաղափա՞րն է, թե՞ պատկերը։

Կուրոսավա. Շատ լավ չեմ կարող բացատրել, բայց կարծում եմ՝ ամեն ինչ սկսվում է մի քանի ցրված պատկերներից։ Դրան հակառակ, գիտեմ, որ էստեղ՝ Ճապոնիայում,  սկզբում տալիս են սցենարի ամբողջական նկարագիրը՝ կազմակերպելով պատկեր առ պատկեր, հետո, հավաքելով կմախքը, սկսում են գրել։ Բայց չեմ կարծում, թե դա ճիշտ ձև է, այն օրից ի վեր, ինչ մենք Աստված չենք։

Գարսիա Մարկես.  Քո սկզբունքը նույն այդ ենթագիտակցությունն է, երբ Շեքսպիր, Գորկի կամ Դոստոևսկի ես սցենարի վերածում։

Կուրոսավա. Ֆիլմ ստեղծող ռեժիսորները կարող են կիսով չափ չիրականացնել գրական գործը, քանի որ շատ դժվար է գրական պատկերները հասցնել հանդիսատեսին կինոյի պատկերներով։ Օրինակ՝ դեդեկտիվ վեպը սցենարի վերածելու  ժամանակ, եթե մի դիակ է հայտնաբերվում գնացքի գծերի կողքին, անփորձ ռեժիսորը պնդում է, որ տեղը պետք է ճշգրտորեն համապատասխանի գրքում նշվածին։ Ասում եմ. «Սխալ եք։ Խնդիրն այն է, որ դուք կարդացել եք  վեպը և գիտեք, որ դիակ է հայտնաբերվում երկաթգծի մոտ։ Բայց այն մարդկանց համար, ովքեր սա չեն կարդացել, տեղը առանձնապես կարևոր չէ»։ Անփորձ ռեժիսորը հմայված գրականության կախարդանքով՝ մոռանում է, որ կինեմատոգրաֆիկ պատկերը ուրիշ արտահայտչամիջոցներով է ստեղծվում։

Գարսիա Մարկես. Իրականում ես շատ քիչ հեղինակներ գիտեմ, որ գոհ են եղել իրենց գիրքը կինոերկի վերածելուց։ Քո սցենարներն ի՞նչ փորձ են քեզ տվել։

Կուրոսավա. Նախ՝ թույլ տուր հարցնել՝ դիտե՞լ ես իմ «Կարմիր մորուք» ֆիլմը։

Գարսիա Մարկես. 20 տարվա ընթացքում վեց անգամ դիտել եմ և պատմում էի իմ երեխաներին դրա մասին գրեթե ամեն օր, մինչև իրենք ի վիճակի եղան դիտելու։ Դա ոչ միայն իմ ընտանիքի առանձնապես սիրած ֆիլմն է քո գործերից, այլև իմ ամենասիրելին է ընդհանրապես կինոյի պատմության մեջ։

Կուրոսավա.  «Կարմիր մորուքը» հղման մի կետ ունի դեպի իմ զարգացումը։ Դրան նախորդած բոլոր ֆիլմերս տարբեր են հաջողվածներից։ Դա մի մակարդակի ավարտն էր և մյուսի սկիզբը։

Գարսիա Մարկես. Դա ակնհայտ է։ Ընդ որում, նույն ֆիլմի մեջ երկու տեսարան կա, որ քո բոլոր ստեղծագործությունների գագաթն են, և երկուսն էլ անմոռանալի են. մեկը   բազեի աղոթելու դրվագն է, մյուսը՝ հիվանդանոցի ներքին բակում կարատե- մենամարտը։

Կուրոսավա. Այո, բայց գիտե՞ս ինչ էի ուզում ասել. Շուգուրո Յամամոտոն (Shuguro Yamamoto) միշտ դեմ է եղել, որ իր վեպերը ֆիլմի վերածվեն։ Բացառություն է արել «Կարմիր Մորուքի» համար, որովհետև ես համառորեն ու դաժանորեն այնքան պնդեցի, մինչև հաջողեցի։ Հետո, երբ դիտումն ավարտեց, շրջվեց իմ կողմն ու ասաց. «Բայց կարծես սա ավելի հետաքրքիր է, քան իմ վեպը»։

Գարսիա Մարկես. Զարմացա։ Ինչո՞ւ է այդքան հավանել։

Կուրոսավա.  Որովհետև նա հստակ պատկերացում ուներ կինոյի պարտադիր արտահայտչամիջոցների մասին։ Միակ պայմանը, որ դրեց իմ առաջ, գլխավոր հերոսի՝ ինչպես ինքն էր տեսնում նրան, լրիվ անհաջողակ մի կնոջ նկատմամբ ուշադիր լինելն էր։ Բայց հետաքրքիրն այն է, որ անհաջողակ կնոջ գաղափարը պարզորոշ չէր վեպում։

Գարսիա Մարկես. Երևի կարծել է, թե պարզորոշ է։ Նման բան հաճախ է պատահում մեզ՝ վիպասաններիս հետ։

Կուրասավա. Այդպես էլ կա։ Փաստորեն, իրենց երկերի թեմաներով ֆիլմերը դիտելով են որոշ գրողներ ասում. «Իմ գրքի այսինչ հատվածը լավ է նկարահանված»։  Բայց, արի ու տես, որ այս վերաբերմունքը մի բանի նկատմամբ է, որը ռեժիսորն է ավելացրել։ Ես հասկանում եմ, թե ինչու են այդպես ասում, որովհետև երևի պարզ տեսնում են բացառապես ռեժիսորի ներըմբռնումով էկրանին արտահայտված մի բան, որ իրենք մտադիր են եղել գրելու, բայց չեն կարողացել։

Գարսիա Մարկես. Հայտնի փաստ է՝ գրողները թույնի խառնուրդ են։ Բայց, դառնանք քո այս վերջին ֆիլմին, ամենադժվարը թայֆո՞ւնն է նկարահանվել։ Ո՞րն է սյուժեն։

Կուրոսավա. Մի քանի բառով ներկայացնելը շատ դժվար է։

Գարսիա Մարկես. Ինչ-որ մեկը ինչ-որ մեկին սպանե՞լ է։

Կուրոսավա. Ոչ։ Դա պարզապես Նագասակիից մի ծեր կնոջ մասին է, ով վերապրել է ատոմային ռումբից հետո, և ում թոռները ամռանը իրեն հյուր են եկել։ Ես ապշեցուցիչ ռեալիստական ֆիլմ չեմ նկարել, որը կապացուցեր այդ ամենի անտանելի լինելը, նաև չի բացատրել ամենքին նույն այդ դրամայի ողջ սարսափը։ Այն, ինչ ուզում էի փոխանցել, վերքերի տեսակ է, որն ատոմային ռումբը թողել է մեր ժողովրդի սրտում, և այն մասին է, թե ինչպես ենք քիչ-քիչ սկսում ապաքինվել դրանից։ Ես ռմբակոծության օրը լավ եմ հիշում, բայց մինչև հիմա հավատս չի գալիս, որ իրական աշխարհում կարող էր նման բան տեղի ունենալ։ Բայց ամենավատն այն է, որ ճապոնացիներն արդեն դա մոռացության գիրկն են նետել։

Գարսիա Մարկես. Ճապոնիայի ապագայի, Ճապոնիայի ժողովրդի նույնականացման համար ի՞նչ է նշանակում նման պատմական ամնեզիան։

Կուրոսավա. Ճապոնացիները դրա մասին բացահայտ չեն խոսում։ Մասնավորապես մեր քաղաքագետները լուռ են, որովհետև վախենում են Միացյալ Նահանգներից։ Նրանք ընդունում են  այն բացատրությունը, թե ատոմային ռումբը  պետք  է եղել սոսկ  պատերազմի ավարտը մոտեցնելու համար։ Բայց մեզ համար պատերազմը շարունակվում է։ Հիրոսիմայում ու Նագասակիում մահացածների պաշտոնապես հրապարակված թիվը 230.000 է։ Բայց իրականում մոտ կես միլիոն զոհ կար։ Մինչև հիմա՝ աղետից 45 տարի անց, Ատոմային ռումբի հոսպիտալում 2.700 տուժածներ կան, որ սպասում են իրենց մահվանը հետպայթունային ճառագայթման հետևանքով։ Այլ կերպ ասած՝ ատոմային ռումբը դեռ սպանում է ճապոնացիներին։

Գարսիա Մարկես. Ամենառացիոնալ բացատրությունը, թվում է այն է, որ ԱՄՆ-ն ձգտեց ավարտել պատերազմը ռումբով, որովհետև վախենում էր, թե մինչև ինքը հասնի, Սովետը կգրավի Ճապոնիան։

Կուրոսավա. Լավ, բայց ինչո՞ւ դա արեցին քաղաքներում, ուր միայն խաղաղ բնակչություն կար, որը կապ չուներ պատերազմի հետ։ Ռազմական բազաներ կային։

Գարսիա Մարկես. Ոչ էլ Կայսերական պալատի վրա գցեցին, որը Տոկիոյի սրտում էր։ Կարծում եմ, որ այս ամենը իրականում բացատրվում է  մի փաստով. որոշել են քաղաքական  ու ռազմական ուժն անվնաս թողնել, որպեսզի արագացված բանակցություններ կորզեն՝ առանց ավարը դաշնակիցների հետ կիսելու անհրաժեշտության։ Նման փորձ ուրիշ ոչ մի երկիր չի ունեցել մարդկության ողջ պատմության ընթացքում։ Հիմա ճապոնացիները կհանձնվեի՞ն առանց ատոմային ռումբի։ Դա կլինե՞ր նույն Ճապոնիան, ինչ այսօրվանն է։

Կուրոսավա. Դժվար է ասել։ Նագասակին վերապրած մարդիկ չեն ուզում հիշել իրենց կենսափորձը, որովհետև նրանց մեծ մասը, ապրելու համար, ստիպված էր լքել  ծնողներին, զավակներին, եղբայրներին ու քույրերին։ Նրանք չեն կարողանում ազատվել մեղքի զգացումից։ Դրա հետևանքով ամերիկյան զորքերը, որոնք վեց տարով օկուպացրել էին երկիրը, տարբեր միջոցներով նպաստեցին մոռացման արագացմանը, և ճապոնական իշխանություններն էլ համագործակցեցին նրանց հետ։ Նույնիսկ ես էի պատրաստ ընդունելու, որ  եղածն անխուսափելի ողբերգություն էր, պատերազմի հետևանք։ Բայց կարծում եմ, այն  երկիրը, որ ռումբ է գցել, ամենաքիչը պետք է ցավակցություն  հայտնի Ճապոնիայի ժողովրդին։ Քանի դա չի եղել, այս դրաման չի ավարտվելու։

Գարսիա Մարկես. Այդքան ո՞ւշ։ Չէ՞ր կարող դժբախտությունը հատուցվել երջանկության  երկար դարաշրջանով։

Կուրոսավա. Ատոմային ռումբը արձանագրեց Սառը պատերազմի և սպառազինության մրցավազքի սկիզբը և նշեց միջուկային էներգիայի արտադրման և սպառման գործընթացի սկիզբը։ Երբեք հնարավոր չէ, որ նման ակունքից սերվածը երջանկություն լինի։

Գարսիա Մարկես. Հասկանում եմ։ Միջուկային էներգիան ծնվել է որպես անիծյալ ուժ, և ուժը, որ ծնվել է անեծքի տակ կատարյալ թեմա է Կուրոսավայի համար։ Բայց ինձ հետաքրքիր է, որ դատապարտում ես ոչ թե միջուկային էներգիան՝ որպես այդպիսին, այլ այն  ճանապարհը, որը շեղվել է հենց սկզբից։ Էլեկտրականությունը լավ բան է ի հեճուկս էլեկտրական աթոռի։

Կուրոսավա. Դրանք նույնը չեն։ Կարծում եմ՝ միջուկային էներգիան հեռու է վերահսկումից, որը կարող է հաստատվել մարդկանց կողմից։ Միջուկային էներգիայի կառավարման սխալի դեպքում վայրկենական աղետը հսկայական կլինի, և ռադիոակտիվությունը կմնա հարյուրավոր սերունդներին։ Ուրիշ խոսքով՝ եթե ջուրը եռում է, հերիք է՝ թողնես սառչի. վտանգը շատ երկար չի մնա։ Դե եկեք դադարեցնենք այն տարրերի օգտագործումը, որոնք շարունակում են եռալ հարյուր հազարավոր տարիներ։

Գարսիա Մարկես. Ես Կուրոսավայի ֆիլմերից եմ փոխառել մարդկության նկատմամբ իմ հավատի  մեծ չափաբաժինը։ Բայց նաև հասկանում եմ քո դիրքորոշումը միայն քաղաքացիական բնակչության դեմ ատոմային ռումբ օգտագործելու և Ամերիկայի ու Ճապոնիայի գաղտնի համաձայնությամբ Ճապոնիային դա մոռանալ ստիպելու սարսափելի անարդարության հանդեպ։ Բայց ինձ համար հավասարապես անարդար է միջուկային էներգիան հավիտյանս անիծյալ համարելը՝ առանց հաշվի առնելու, որ դա կարող է ոչ միայն ռազմական մեծ ծառայություն մատուցել մարդկությանը։ Էստեղ դու զգացմունքների խառնաշփոթ ունես, որովհետև գիտես, որ Ճապոնիան մոռացել է, և որովհետև մեղավորը, որ, ինչպես գիտենք, Միացյալ Նահանգներն է, ի վերջո չի կարողացել իր սխալն ընդունել և չի հատուցել ճապոնացի ժողովրդին, չի մեղանչել, ինչը պատշաճ էր այս պարագայում։

Կուրոսավա. Մարդ արարածն ավելի մարդկային կլինի, եթե նրա գործը և նպատակները  իրականության վերածվելիս  խաղի առարկա չդառնան։ Չեմ կարծում, թե ճիշտ է առանց ուսի երեխաներ ծնելը կամ ութոտնանի ձի, ինչպես  Չերնոբիլում եղավ։ Բայց հիմա, կարծում եմ, այս զրույցը չափազանց լուրջ է դառնում, և սա չէր իմ նպատակը։

Գարսիա Մարկես.  Ճիշտ ենք անում։ Եթե նյութն այնքան լուրջ է, որքան սա, ինչո՞վ կարող ես օգնել գործին, լրջորեն քննարկելուց բացի։ Ֆիլմը, որ շուտով ավարտելու ես, այս իմաստով լույս սփռո՞ւմ է քո մտքերի վրա։

Կուրոսավա. Անուղղակիորեն։ Ես երիտասարդ լրագրող էի, երբ ռումբը գցեցին։ Ուզում էի նյութեր գրել, թե ինչ տեղի ունեցավ, բայց դա բացարձակ փակ թեմա էր մինչև օկուպացիայի ավարտը։ Հիմա այս ֆիլմն նկարահանելու համար ես սկսեցի հետազոտել ու ուսումնասիրել այդ թեման և հիմա շատ ավելին գիտեմ, քան այն ժամանակ։ Բայց եթե մտքերս բաց արտահայտեմ, այսօր չեմ կարողանա ցուցադրված լինել Ճապոնիայում կամ ուրիշ մի տեղ։

Գարսիա Մարկես. Ի՞նչ ես կարծում. Այս զրույցը  կրկնօրինակելով, կարո՞ղ են հրապարակել։

Կուրոսավա.  Ես առարկություն չունեմ։ Ընդհակառակը։ Սա առիթ կլինի, որ շատ մարդիկ ամբողջ աշխարհում իրենց կարծիքներն արտահայտեն առանց որևէ կարգի սահմանափակման։

Գարսիա Մարկես. Շնորհակալ եմ։ Ամեն ինչ ճիշտ է։ Կարծում եմ՝ եթե ես ճապոնացի լինեի, ես էլ քեզ պես այս խնդրի պահանջատերը կդառնայի։ Ես քեզ բոլոր մակարդակներում հասկանում եմ։ Ոչ մի պատերազմ ոչ ոքի համար լավը չէ։

Կուրոսավա. Այդպես է։ Տագնապալին այն է, որ հենց հրաձգություն է սկսվում, Քրիստոսն ու հրեշտակներն էլ են դառնում հաստիքավոր ռազմական ղեկավարներ։

 

Թարգմանությունը անգլերենից՝ Հասմիկ Ղազարյանի. «Օգոստոսի 6-ի և 9-ի ու բոլոր անհեթեթ պատերազմների անմեղ զոհերի հիշատակին» հավելումով։