- Հայրենիք ունենալու, դեպի երկիր գնալու խնդիրը քննության հարց չէ նրա համար, ով իր արյան շրջանառությամբ է զգում, որ ինքը հայրենի հողի վրա պետք է քայլի: Ասում են սա զգացողություն է, որ ունենում են բոլոր նրանք, ովքեր լույս աշխարհ են եկել օտար հողում: Դուք նրանցից մեկն եք, ի՞նչը Ձեզ բերեց Հայրենիք:
- Հայրենիք եմ եկել ամենաբնական մղումով: Ծնվելով, ապրելով օտարության մեջ, միշտ զգացել եմ, որ կա իմ երկիրը, իմ երկրի պատմությունը, և ուզել եմ մշտապես լինել այդ մշակույթի ու այդ մշակույթն ստեղծող ժողովրդի մեջ: Եվ առաջին իսկ առիթը ներկայանալուն պես, 1962-ին ընտանիքով եկանք: Անկեղծ ասած, գալուս նպատակը ոչ թե հայրենիքիս օգուտ տալն էր, այլ ընդհակառակը, նրանից օգտվելը: Գուցե ես հայրենիքիս պետք չէի, բայց նա ինձ շատ էր պետք:
- Այսինքն, եկել եք այն ժամանակ, երբ կոմունիստական ռեժիմի 40-ամյա ծառը իր դառն ու կարծր պտուղներն էր առաջարկում իր հովանու տակ գտնվող, բայց իրենից չսնվող անհատականություններին` մշակույթի, գրականության լավագույն ներկայացուցիչներին: Հանդիպելով դժվարությունների, որոնց մասին պատկերացում էլ չունեիք, Ձեր մեջ ցանկություն չառաջացա՞վ ետ վերադառնալ:
- Այդ հարցի պատասխանն իմ մեջ եղել է դեռ այնտեղ` Եգիպտոսում: Կահիրեի պես հսկա, կոսմոպոլիտ քաղաքում, այնուհետև երկու տարի էլ Փարիզում ապրելով, ես շփվում էի արվեստի, հատկապես նկարչության ասպարեզի մեծերի հետ, ապրում նրանց ստեղծագործության շնչով: Հատկապես Փարիզը, գիտեք, որպես գեղարվեստի, նկարչության մայրաքաղաք, միշտ դեպի իրեն է ձգել աշխարհի տարբեր ծայրերում ապրող մարդկանց: Ինձ էլ ձգեց և եթե ուզեի, կարող էի մնալ: Չմնացի, որովհետև չէի կարող, որովհետև չէի ուզում ապրել ու մեռնել առանց Հայաստանի:
- Եվ այնուամենայնիվ, չորս տասնամյակ մարդկային ուրիշ, ազատ փոխհարաբերություններում ապրած անհատի մեջ ինչ-որ բան չփոխվե՞ց:
- Չէր կարող փոխվել: Բայց ճշմարտության առջև չմեղանչելու համար ասեմ, որ Սովետական Միության հանդեպ համակրանքով եկա: Այն պատճառով, որ հայրենիքս այդ համակարգում էր գտնվում: Հոգեբանական վիճակ էր. սիրել հայրենիքը` ուրեմն սիրել այն ռեժիմը, որում նա էր գտնվում: Ուրիշ կերպ չէի պատկերացնում: Հայրենիքիս կպած բառ էր: Չգիտենալով, թե ինչ սարսափելի բան էր սովետական ասածը, դեռ երիտասարդ տարիներիս վախ ունեի մեծ պատերազմ տարած երկրի ճակատագրի հանդեպ, որովհետև դա նաև իմ հայրենիքի ճակատագիրն էր լինելու: Գալուցս ետք պատկերացումներս հօդս ցնդեցին, զգացի իրականության ահավորությունը, տեսա, որ դու վտանգված ես` այսպես չխոսես, այնպես չասես...
- Ընդվզումի պահեր ունեցե՞լ եք:
- Այո: Երբ տեսնում էի, որ լավագույն մարդիկ, հատկապես մտավորականները, ենթարկվում էին հալածանքների, ճնշումների, ինչպես օրինակ` Մինասը, Փարաջանովը: Իմ մեջ չէր կարող ոչ միայն վիրավորանք, մտահոգություն չառաջանալ, այլև թշնամանք չստեղծվել երկրի ռեժիմի հանդեպ:
- Իսկ ինչպե՞ս կարողացաք համակարգ փոխած մարդու խռովված հոգեբանությամբ պահել ստեղծագործական ռիթմը:
- Ես այստեղ եկա իբրև կազմավորված նկարիչ: Եվ դյուրին չէր, իհարկե, պահպանել մարդու քո տեսակը: Բայց քանի որ ինձ չփորձեցին խանգարել, ինչպես արել են 1946-ին եկածներից շատերի հետ, կամաց- կամաց շրջապատիս հարմարվելով, շարունակեցի ստեղծագործել: Անշուշտ, որոշ լարվածություն կար, բայց ընդհանուր նկարագիրս չփոխեցի: Ինչ որ էի այնտեղ, այդ մարդուն հետս բերեցի Հայաստան: Ինձ վատ չընդունեցին: Թեպետ առաջին հինգ տարիներին ապրեցի Լենինականում, առանց արվեստանոցի, ոչ հարմար բնակարանում: Երբ քեզնով չեն զբաղվում, մնում ես այն վիճակի մեջ, ինչի մեջ որ ես: Գուցե հենց անուշադրության մատնված լինելս էլ օգնեց, որ հանգիստ, ինձ համար, տանս մի անկյունում աշխատեմ:. Երբ ցուցահանդես ունեցա, համակիրներ, հետաքրքրվողներ եղան: Այդպես ստացվեց մերվելը երկրիս մեջ:
- Կյանքի և ստեղծագործելու երկար ճանապարհ եք անցել: Ո՞րն է ապրելու Ձեր ճշմարտությունը, մարդկային հարաբերություններում Ձեր դիրքորոշումը:
- Գիտեք, դուք մարդու, ճակատագրի հարցերն եք շոշափում, որին պատրաստ չեմ հիմա պատասխանել: Ասեմ միայն, որ իբրև մարդ ապրել եմ իմ ընտրած միջավայրում: Ունեցել եմ որոշակի աշխարհայացք կյանքի երևույթների մասին, որոնք ինձ համար քննության հարց չեն եղել: Մինչև 40-45 տարեկան բնավ չեմ մտածել մարդ արարած կոչվածի գոյի մասին: Կրթություն չունեի, սովորել եմ մինչև 7-րդ դասարան: Կյանքի ճանաչողությունն առել եմ իմ միջավայրից ու այն հայկական գրքերից, որ օտար հողում ծնվածի համար թերևս ծարավը հագեցնելու պես մի բան են եղել:
- Մասնագիտական կրթությու՞ն էլ չեք ստացել:
-Ոչ, դրա փոխարեն լայն շփումներ եմ ունեցել, մասնագիտական դասեր առել իբրև ազատ ունկնդիր: Այստեղ, Հայաստանում այդ իմաստով պրոբլեմներ եմ ունեցել: Օրինակ, երբ ինձ ուզում էին առաջադրել Սովետական Միության Գեղարվեստի ակադեմիայի թղթակից անդամ, ես դեմ գնացի, առանց կրթության ու ռուսերենի իմացության ակադեմիկո՞ս... Զարմացա, երբ առարկությունս չանցավ` գիտելիքներիդ համար չի, որ ներկայացնում ենք, այլ արածդ գործի,- ասացին:
- Սովետական գործելակերպին հակամետ բացառիկ վերաբերմունք:
- Այո, թերևս: 73 տարի ապրելով աշխարհիս երեսին, մտածելով կյանքի ու մահվան մասին, մի եզրակացության եմ եկել, որ մարդը անձևակերպելի էակ է, անբացատրելի, խորհրդավոր երևույթ:
-Դա արտահայտվում է Ձեր նկարներում: Առեղծվածային, հարցեր առաջադրող.. Նկարներ ունեք, որտեղ իրերը մարդկային կերպավորում են ստացել ա~յ, այն կախիչից կախված վերարկուն, օրինակ: Ի՞նչ է դա, հնարա՞նք, արտահայտչաձև՞ դա մարդ-վերարկու՞ է, թե վերարկու-մա՞րդ:
- Դա իմ վերարկուն է: Երբ մարդը վերարկու է հագնում, այն կարծես դառնում է իր երկրորդ մաշկը: Հանած վիճակում վերարկուն մարմնի մի մասն է էլի: Այն կարող է շնչել, քայլել, մեռնել:
- Արվեստագետի համար աշխարհը մի հարուստ ներկապնակ է, որից նա ընտրում է ոչ միայն իր գույները, գծերն ու պատկերները, այլև, եթե անհատականություն է, իր միտքը, իր ասելիքն ու հայեցակետն է արտահայտում ստեղծագործական իր կարողությունների սահմաններում: Իսկ երբ աշխարհը նման է հրո երկրի` բուռն, շրջադարձային իրադարձություն, մարդկային նոր փոխհարաբերություններ, տնտեսական, քաղաքական նոր իրավիճակ ու այս ամենի մեջ կամ դեմ-հանդիման է մարդ արվեստագետը` իր գույնի, իր գծի, իր գեղանկարի առաջարկով ... ակամա առաջանում է հարցը. Գեղարվեստը ենթարկվու՞մ է հեղաշրջումների, քաղաքականության բերած պարտադրանքին:
- Անշուշտ: Եթե երկիրը ծայրահեղ լարված վիճակի մեջ է` տնտեսական, քաղաքական անկայունություն է, ապա դա իր ազդեցությունը կարող է թողնել մշակույթի զարգացման վրա: Սակայն արվեստը կյանքի անբաժան մասն է, ապրելու կերպը: Եթե մեկը փողոցում կանգնած գեղեցիկ երգում է, անկարելի է, որ շուրջը մարդիկ չհավաքվեն, չլսեն: Նույնն էլ գեղանկարն է, ներկայացումը, գիրքը: Մարդը միշտ էլ կարիք ունի շփվելու գեղեցիկի հետ: Եվ այն ստեղծողը կա: Արվեստը, մշակույթը թանկ արժեցող բաներ են, միջոցներ են հարկավոր դրանք ժողովրդինը դարձնելու համար: Ժամանակին իշխանները նկարիչներին պատվիրում էին նկարներ անել, կոմպոզիտորներին` երաժշտություն գրել: Պալատներում ներկայացումներ բեմադրել: Այդպես են ծնվել համաշխարհային ճանաչում գտած շատ գործեր: Կյանքի դրվածքն էր այդպիսին: Թե ինչ դրսևորում էր գտնում արվեստի այս կամ այն ճյուղը` կապված էր տվյալ հասարակարգի հետ: Այս հասարակության մեջ այսպես է, մյուսում` ուրիշ կերպ:
Իտալիայի Ֆլորենցիա քաղաքն ամբողջովին կորած է շքեղաշուք կամուրջների, արձանների, շենքերի ու պալատների մեջ: Ճարտարապետական կոթողների մի ամբողջ թանգարան է: Հարուստ երկիր է, ուր ամուր հող կար արվեստների ծաղկման համար: Չմոռանանք նաև երկրի տարածական չափերը:
- Հայաստանը փոքր է, բայց մենք էլ մերը կերտեցինք, մեր մեծերն ունեցանք, նաև դրսից եկան, Ալեքսանդր Թամանյանի օրինակին հետևելով...
- Տեղին հիշեցիք 20-րդ դարի այդ մեծագույն մարդուն:Թամանյանին բերեցին: Հրավիրեցին` եկավ: Դրամ տվեցին ու 13 տարի ընդամենը հայրենիքում ապրելով` ստեղծեց Հայաստանի ճշգրիտ պատկերը: Այսօր մենք չենք պատկերացնում Երևանը առանց նրա նախագծած կառույցների` Կառավարական տան, Հրապարակի, Օպերայի անզուգական շենքերի: Պայմանները կային` տաղանդը խոսեց: Սակայն, դժբախտաբար նրա բոլոր գլուխգործոցները կիսատ են:
Սարյան: Հանճարեղ նկարիչ, ապրեց 91 տարի: Սակայն չի տվել այն, ինչ կարող էր տալ: Որովհետև պահել են մի կերպ, չեն մտածել, որ նրա նմանները հարյուր տարին մեկ են գալիս, չեն ասել քամենք, ինչքան կարող ենք: Սարյանը կարող էր ծածկել ամբողջ Հայաստանը, սակայն նրա հանճարի մի մասը կորել է :
- Իսկ այսօր Սարյանի պես տաղանդների անուններ կարո՞ղ ենք նշել...
- Չկան: 30 տարեկան Սարյան, 30 տարեկան Մինաս, 30 տարեկան Չարենց միշտ չի, որ աշխարհ են գալիս:
- Հասարակական, քաղաքական, տնտեսական պայմաննե՞րն են խանգարում հանճարների ծնունդին:
- Չգիտեմ, չեմ կարող ասել: Պարադոքսալ բան կա: Սովետական բռնատիրության ժամանակ արվեստի թշնամի երկրի մեջ Մինաս է ծնվում հասարակ, գյուղական մի ընտանիքում: Սարյանն էլ կար, Սևակն էլ կար: Ուրեմն, պիտի գային, չգալ չէին կարող, և կորցրինք... Կյանքը կորսվում է, իսկ հանճարի գործը` ոչ: Այսօր չեն հասկանում, վաղը կհասկանան, գետնի տակն էլ լինի, կհանեն, կդնեն թանգարանում: Հանճարեղ գործը չի կորչում:
- Երկրի ներքին վիճակո՞վ է նաև պայմանավորված հանճարի կյանքի ու ստեղծագործելու խնդիրը:
- Դա էլ կա: Չնայած, հիշենք օրինակ, թե Ֆրանսիայի պես քաղաքակիրթ երկրում Վան Գոգի հետ ինչպես վարվեցին:
- Մշակույթի պահպանման ու զարգացման խնդիրը բարոյական արժևորման ցուցանիշ է: Սա կասկածի անենթակա ճշմարտություն է: Սակայն չմոռանանք, որ այն նյութական ներդրումի պահանջ է ենթադրում:
- Այո, այստեղ պիտի նկատել ոչ միայն պետության, այլև ժողովրդի դերը: Ինչու՞: Վերցնենք Կանադայի օրինակը. սքանչելի հանրային այգիներ, պարտեզներ կան` աննկարագրելի գեղեցկություն, որ վայելում է ժողովուրդը: Պետությունն է կառուցել, բայց ու՞մ փողերով` ժողովրդի: Ուրեմն, պետությունը պիտի հաշվի առնի, որ ժողովրդի մեջ կա մի շերտ, որը օգնության կարիք ունի: Իսկ որտեղի՞ց այդ օգնության համար անհրաժեշտ փողը: Ժողովուրդը պիտի տա: Վճարունակը:
Ժողովուրդը ինքն է ստեղծում պետությունը, ինքն էլ պիտի պահի նրան: Ուզի թե չուզի, իր աշխատանքի մի մասը պիտի տա, եթե ոչ` իրեն պետություն պետք չէ:
- Դուք հավատու՞մ եք, որ հայ մշակույթը, արվեստն ու գրականությունը իր հարուստ ավանդույթները պահպանելով, կարող է նոր ու համարժեք գործերով համալրվել, չէ՞որ դժվար, հարկադրված ամլության տարիներ ապրեցինք:
- Մեկ, երկու կամ մի քիչ ավել տարիները շատ չնչին ժամանակ է 1500 տարվա գիր ու գրականության ստեղծման ճանապարհին: Հետագա սերունդները դա չեն էլ նկատելու: Կիրճերի միջով անցնելիս մեծ գետերի հունը նեղանում է: Դուրս կգանք այդ կիրճից: Գրողը գրում է, նկարիչը` նկարում: Լավ գիրքը ընթերցողին կհասնի, երաժշտությունը` ունկնդրին:
Տնտեսապես հզոր, ամուր պետություն ունենալը երկիրը ղեկավարողների գործն է: Իմը` նկարելը, գրողինը` գրելն է:
Իսկ հայրենիք պահել-զորացնելը` բոլորինս:
«ՀԱՅՈւԹՅՈւՆ» 1996թ
