ԳԼԽԱՎՈՐ ՄՇԱԿՈՒՅԹԸ ԵՐԿԻՐՆ Է Եւ ՍԱ Է ՃՇՄԱՐԻՏԸ

 

Մենք ոչ թե աշխարհագրական տարածքով, այլ ժամանակով չափվող մեծ տիրույթի տեր ենք։ «Մեր երկիրը մարմնացումն է այն վայրի, որով անց են կենում»… Ովքե՞ր են անցել, ու՞ր են գնացել և ու՞ր են հիմա, հարցերը պատմությանն է ուղղված։ Օտար տիրույթում, թե հայրենիքում ձևավորված մեր տեսակի հայացքն ինչու՞ է ուղղված եղել ժամանակին, այլ ոչ թե տարածությանը։ Մենք գոյության մեր տարածքն ու մեր լինելիությունը, մեր շարունակությունը պահելու գաղտնիքը ինչու՞ ենք վերագրել ճակատագրին, մեր հոգևոր կառույցին ու մեր մշակույթին։ Եվ ինչու՞ ենք բոլոր ժամանակներում հիշողության ալեբախումներից զատել ու սերնդե-սերունդ փոխանցել, թե մենք մշակույթի ժողովուրդ ենք։ Հարցեր, որոնց հիմքով է կառուցված գրող, կինոռեժիսոր, արվեստագետ ԱՂԱՍԻ ԱՅՎԱԶՅԱՆԻ հետ ունեցած իմ զրույցը, որը կարծես ոչ թե տարիներ առաջ, այլ հենց նոր է կայացել։ Նրա խոսքը այսօր, հենց հիմա մեզ հուզող, մեզ ճնշող հարցերի մասին է։

Ռուզան Զաքարյան.- Հստակ սահմաններով նշված հայրենիք ունենալու, ներսից ու դրսից ամուր պաշտպանված լինելու, կորուստներից խուսափելու, երկրից դուրս տանող ճանապարհները ոչ թե դուրս, այլ ներս բերելու համար բանուկ պահելու մեր մեծ երազանքը, կարծես թե այդպես էլ անկատար են մնում։ Ի՞նչ դեր ունի կամ ի՞նչ դեր կարող է ունենալ մշակույթը երկրի վերակերտման ու ամրապնդման գործում։ Մեզանից ամեն մեկը որքանո՞վ է ներկա կամ մասնակից պետության կայացման ընթացքին։ Այս երկուսի հարաբերության բնույթը, վարքի դրսևորումը, կողք-կողքի գոյակցելու պայմաններն կամ առաջադրանքներն որո՞նք կամ ինչպիսի՞ն պետք է լինեն։

Աղասի Այվազյան. - Հայաստան պահողը մշակույթն է եղել։ Մենք երկրի մշակույթ չունենք։ Սահմաններով նշված հայրենիք չունեինք, հող չունեինք՝ Ռաֆֆին թղթի վրա Հայաստան «նկարելով», երկիր ստեղծեց։ Եվ դա իմպուլս դարձավ, ժողովրդի համար, նրան մղեց, որ հավաքվի դրա շուրջ։ Մեր ժողովուրդը, ցավոք գեղարվեստական խառնվածք ունի։ Ավելի ճիշտ ասեմ՝ մեր ժողովրդի մոտ գերակայում է գեղարվեստական խառնվածքը։ Կան ժողովուրդներ, որոնց մոտ այս հատկանիշը լիովին բացակայում է, և նրանք ամուր են շատ։ Այսինքն, եթե մյուս հատկանիշները մեզանում նույնքան հզոր լինեին, ապա մեծ երկիր կստեղծվեր։ Հետաքրքիր մի փաստ հիշեմ՝ Հայաստանի ֆինանսների նախարարը, երբ Վաշինգտոնում հանդիպել էր երկրի պետքարտուղարին, վերջինս հարցրել էր. «Դուք Արամ Խաչատրյանի ազգականն ե՞ք»։ Ուրեմն, Միացյալ նահանգների պետքարտուղարը, Հայաստանը ճանաչում է Արամ Խաչատրյանով։ Եվ սա եզակի օրինակ չէ։ Մեզ հիմնականում գիտեն մեր մշակույթով, մեր մշակույթի մարդկանց միջոցով։ Այսինքն, մեր գեղարվեստական խառնվածքը ինչ-որ չափով օգնում է մեզ։ Բայց ճանաչողության շառավիղը ավելի մեծ կլիներ, եթե երկրի մշակույթ ունենայինք։ Գլխավոր մշակույթը՝ երկիրն և սա է ճշմարիտը։ Ես այս մասին էլի եմ ասել։ Հիմա ես ինքս ինձ կրկնում եմ, բայց ուրիշ բան չեմ կարող ասել։ Սա իմ համոզմունքն է։ Ես հավատացած եմ, որ մնացած ամեն ինչը՝ (երաժշտությունը, գրականությունը, նկարչությունը եւ այլն), բաղադրամասեր են։ Մեծ մշակույթը, այնպիսին, ինչպիսին ունի, ասենք Ֆրանսիան, մնացած ամեն ինչը հավաքում է իր շուրջը։ Լավ քրքելու դեպքում, կտեսնես՝ այն մշակույթը, որ կոչվում է ֆրանսիական, իր շուրջն է հավաքել իսպանացուն, հրեային, լեհին, հային ու էլի ուրիշներին, իսկ ֆրանսիացի շատ քիչ կա։ Խորքը նայելով, դժվար չէ նկատել, որ ռուսական մշակույթ ստեղծողը օտարազգիներ են։ Չնայած նաև պիտի ընդունենք, որ Ռուսաստանը բացառիկ երևույթ է աշխարհում։ Մեզ սա է պակասում՝ պետական մշակույթը, որն ունի կոմպոզիցիա, պլաստիկա, ռիթմ, այսինքն այն ամենն, ինչ պետք է ունենա գեղարվեստական գործը։

Ռ. Զաքարյան. - Ի՞նչն է խանգարել անցյալում կամ ի՞նչն է խանգարում հիմա, որ մենք էլ ուրիշ ժողովուրդների պես երկրի մշակույթ ունենանք։

Ա. Այվազյան. - Պատճառների մասին դեռեւս Մովսես Խորենացին է գրել։ Գուցե նրանից առաջ էլ է խոսվել։ Չկա որևէ հայ պատմաբան, գրող, մտավորական, որ նույն հարցը չտա և նույն տառապանքը չունենա։ Չենք ունեցել պետական այն կառույցը, որի ներսում գործեյին Եղիշե Չարենցը, Վիլյամ Սարոյանը, Շահան Շահնուրը, Շառլ Ազնավուրը, մնացած բոլորը։ Ինչպես երեկ, այսօր էլ հայը փախչում, գնում է այնտեղ, ուր կայացած պետական մշակույթ կա։ Մինչդեռ խնդիրը պարզ է՝ պետական մշակույթ ունենալու դեպքում, երկիրդ ամուր կլինի։

Ռ. Զաքարյան.- Չունենալու պատճառը, գուցե՞ մեզանում պետք է փնտրել։ Գուցե՞ մեր տեսակին պետք է վերագրել այս խնդրի անլուծելի եւ մշտառկա գոյությունը։

Ա. Այվազյան. - Ես ռիսկ չեմ անի ասել, թե բուն պատճառը մեր տեսակն է։ Թերեւս դա էլ որոշ դեր ունի, բայց ոչ հիմնավոր։ Ես դժգոհ չեմ մեր տեսակից։ Ես ինձ եմ վերլուծում։ Այս վերլուծության արդյունքում հասկանում եմ, որ ինքս ներքին կառուցվածքով պետական մարդ եմ։ Եվ չեմ կարող ասել, որ այս բացը մեր տեսակին պետք է վերագրել… Ճակատագրական իրադարձություններ ենք հաղթահարել, խաչմերուկներ, հազար ու մի լուրջ պատճառներ են եղել։ Այսօր ուրիշ է։ Այսօր երեխաներ ունենք, որոնք բոլորովին այլ նկարագրի տեր են՝ հետաքրքիր մտածողություն ունեն, ձիրք, շնորհք ունեն։ Վիճակն այնպիսինն է, որ կյանքին հարմարվելու համար նրանք նոր ճանապարհներ են փնտրում։ Բայց երկրի մշակույթ ունենալու դեպքում մեր ունեցածն ամբողջացնելով, ներսում «կեփվեն»։

Ռ. Զաքարյան. -Իսկ մշակույթի մարդիկ չեն կարո՞ղ ուղղորդողի դերը ստանձնելով, խթանել կամ իրենց վրա վերցնել ծանր այդ պարտավորությունը։

Ա. Այվազյան. - Երևի թե՝ ոչ։ Ֆիզիոլոգ Պավլովը մարդկանց ըստ ներքին կառուցվածքի խմբավորելով, վաթսուն տեսակի էր բաժանել։ Ամենավերջին, 60-րդ տեղում գեղարվեստական խառնվածքի տեր մարդիկ են։ Նրանք, որոնք ամենաթույլն են։ Այսինքն, այս խմբին պատկանողները պետության համար կարող են դառնալ բջիջ, բայց ոչ ավելին։ Պետությունը պետք է այս տեսակը օգտագործի, քանի որ նա կարող է հեղինակություն բերելով, բարձրացնել պետությանը։ Չմոռանանք, որ բոլոր ժամանակներում ծեծել են հատկապես էդ 60-րդ տեսակին։ Վան Գոգին ծեծել են, բայց միաժամանակ հենց ինքնասպան Վան Գոգին են օգտագործել պետության բարձրացման համար։ Լոտրեկը, Մոդելյանին երկիր են ուժեղացրել։ Երեսուն, քառասուն տարեկանում կյանքից հեռացած թույլ, հիվանդ, անձնասպան այդ արվեստագետները Ֆրանսիային փառք են բերել։

Ռ. Զաքարյան. - Եթե պատմակյան էքսկուրս կատարենք, ապա կտեսնենք, որ ոչ հեռավոր անցյալում, ընդամենը 20-րդ դարի սկզբներին, մեր մշակույթի նշանավոր գործիչներից շատերը, (Հովհաննես Թումանյան, Վահան Տերյան, Լևոն Շանթ եւ այլք), երկրի ճակատագրով մտահոգված, իսկապես հերոսական նախաձեռնություններով մասնակից են դարձել երկրի վերակերտման ընթացքին։

Ա. Այվազյան. - Բացառություններ եղել են. Խաչատուր Աբովյանի համար գրականությունը երկրորդային էր։ Ժողովուրդը, երեխաններն էին առաջնայինը։ Այսինքն, Հայաստան էր ստեղծում Աբովյանը։ Քիչ առաջ հիշեցի Ռաֆֆուն։ Բայց Ռաֆֆին ինձ համար մեծ գեղագետ չէր եւ համաշխարհային գրականության մեջ տեղ ունեցող մեկը չէր։ Իսկ Գրիգոր Նարեկացու, Եղիշե Չարենցի և բոլոր նրանց համար, ովքեր այդ տեղ ունեին, Հայաստանը պետք է մշակությային երկիր լիներ։ Երկիր պետք է ունենաս։ Առաջին հերթին նայում են երկրին, հետո միայն նրան, ով այդ երկրի ներկայացուցիչն է։ Եթե Շառլ Ազնավուրը ապրեր Հայաստանում ի՜նչ պիտի երգեր, ի՜նչ ճանաչում պետք է ունենար։ Ֆրանսիական երաժշտության նոր ուղղության հիմնադիրն է համարվում, բայց չէ՞ որ հայկական խառնվածքով արվեստագետ է, և իրականում հայերեն է երգում։

Ռ. Զաքարյան. - Փաստորեն, հայը ուզածդ երկրում, ցանկացած ուրիշ մի տեղ ավելի լավ է դրսևորվում, քան իր հայրենիքում։

Ա. Այվազյան.- Ուրիշ տեղ չասենք։ Ասենք՝ ուրիշ պետական մշակույթի մեջ։

Ռ. Զաքարյան.- Ինչպե՞ս կարող է Հայաստանը մշակույթի երկիր դառնալ, եթե այսօր Հայաստանում ու Ամերիկայում, Հայաստանում և Ռուսաստանում ապրող հայերի թիվը հավասար թվով են նշվում։

Ա. Այվազյան. - Թե Ամերիկայում, թե Ռուսաստանում առանձին-առանձին ավելի շատ հայ կա, քան Հայաստանում։

Ռ. Զաքարյան. - Ուրեմն, նման  հարաբերության պարագայում ինչպե՞ս կարող ենք մտածել երկրի, այն էլ մշակույթի երկրի կայացման մասին։

Ա. Այվազյան. - Ժամանակի թելադրանքն է։ Մարդը չորս երեխա ունի պիտի պահի։ Եթե կարողանում է Ամերիկա գնալով իր երեխաներին պահի, լա՞վ չէ։ Եթե չգնային ո՞նց էին ապրելու… Ճակատագիր ու վիճակ, դրա համար եմ ասում։ Այսօր շատ դժվար վիճակ է։ Ես մտածում եմ, թե ինչ են անելու մեր ղեկավարները արտաքին քաղաքականության զարգացման ներկա փուլում։ Կախման մեջ ենք։ Ո՞նց ենք անելու։ Եթե հաջողվի մեզ դուրս գալ էս վիճակից, հետագայում լավ կլինի։

Ռ. Զաքարյան. - Եթե կարևորվում է ճակատագրի գործոնը, ուրեմն, կարող ենք ապավինել նույն ճակատագրին։

Ա. Այվազյան. -Ապավինել ինչին, հիվանդությա՞նը։ Հիվանդը առողջանալ է ուզում, ապրել է ուզում։ Ապրելու մղումով է հայը թողնում, հեռանում։ Հեռացել են, այո։ Բայց հիմա զարմանալի ձևով վերադարձ կա։ Ինձ համար սա մի քիչ անհասկանալի երեւույթ է, բայց փաստ է, որ կան մարդիկ, որոնք հենց փող են վաստակում, վերադառնում են։ Գալիս են հող են գնում, տուն են առնում։ Թիֆլիսում մի ազգական ունեի։ Ուժեղ մարդ էր։ Մեծ ընտանիք ուներ։ Ասում էի. «Ինչու՞ չես տեղափոխվում Երևան»։ Ասում էր. «Վախենում եմ, թուրքի բերանը չեմ ուզում մտնել»։ Այսօր էդ վախը հաղթահարվել է։ Էսօր գալիս ու կառուցում են։ Մենք կառուցող ժողովուրդ ենք։ Քանդում ենք ու կառուցում։ Մենք 21-րդ դարի ժողովուրդ ենք։ Մենք եվրոպական քաղաքակրթություն կրող մեծ քաղաքների արժանի ազգ ենք։ Սա է մեր կյանքը։ Կքանդենք, կկառուցենք։ Ոչինչ, որ քանդելով ենք կառուցում։ Կարևորն ընթացք ունենալն է։

Ռ. Զաքարյան. - Կարո՞ղ ենք հուսալ, որ այդուհանդերձ  Հայաստանում երկրի մշակույթ ասվածն իրական դառնալու երաշխիքներ կունենա։

Ա. Այվազյան. - Սա շատ կարևոր խնդիր է. հայտնի մի փաստ հիշեցնեմ.Անատոլ Ֆրանսը մի անգամ հայերին ընդառաջելով, մեծ ջանքեր էր գործադրել ֆրանսիացի բարձրաստիճան մի պաշտոնյայի հետ հանդիպում ունենալու համար։ Հայերի խումբը, ֆրանսիացի պաշտոնյայի մոտ մտնելուց առաջ, հենց նախասրահում սկսել են վիճել։ Եվ գիտե՞ք տարաձայնության պատճառը ինչն էր` ով պետք է առաջինը խոսի։ Վեճը այնքան է թեժացել, որ ֆրանսիացու առանձնասենյակում լսելի է դարձել ու նա մերժել, չի կամեցել ընդունել նրանց։ Անատոլ Ֆրանսը շատ է զարմացել, դժվարությամբ ձեռք բերած ժամադրությունը նման անհեթեթ պատճառով ի չիք անելու համար։ Սա փոքրիկ փաստ է։ Նման փաստեր մեր պատմության ընթացքում շատ են եղել։ Բայց սրա հետ նաև ճակատագրի դերն է եղել մեծ։ Մեր տեսակը, մեր ճակատագրի արդյունքն է։ Ինչե՜ր ենք տեսել…

Ռ. Զաքարյան. - Այսինքն, ստացվում է, որ ճակատագրի սահմանումո՞վ ենք գործել ու գործում մեր սխալները, որոնց պատճառով մեր ներկան հստակ չի ուրվագծվում, մեր ապագան ստվերված ու անհեռանկար է մնում։ Եվ՝ «ի՞նչ պիտի անենք» հարցը, տագնապ հարուցելով, շարունակում է առաջնային մնալ մեզ համար։

Ա. Այվազյան. - Այդ էպիզոդը, որ պատմեցի փոգրոգության վկայություն է։ Բայց մենք Կոմիտասի, Եկմալյանի և նրանց պես ու նրանց շարքը կազմող ինչպի՜սի անհատներ ենք ունեցել,հոգևոր ու բարձր ինչպիսի՜ արտահայտություններ ենք ստեղծել։ Մենք պետք է վեր նայենք։ Վեր նայենք, տեսնելու համար այն, ինչ ասում են տիեզերական միտք, տիեզերական բանականություն, նրան, որը կատարյալն է, բացարձակը, որը Աստված է կոչվում։ Այն, ինչն իմաստ ու խորհուրդ ունի։ Այն, ինչի շնորհիվ մնացել ու կանք մենք։ «Ի՞նչ պիտի անենք» հարցը… Ամեն մեկը պիտի անի այն, ինչ կարողանում է՝ լավ աշխատի, լավ գրի, լավ նկարի, լավ երգի… Ասում ե՛մ լավ ջահելներ ունենք, երիտասարդ արվեստագետներ են գալիս, կարծես նոր որակ է առաջանում։ Պետական մշակույթի բջիջն են։ Ուրեմն, սիրել է պետք ապագան։ Սիրել ու լավատես լինել է պետք։ Ամեն ինչ սև ու սպիտակ կողմ ունի։ Մենք միայն սևն ենք տեսնում։ Սևն ամեն տեղ կա։ Ամենակատարյալ թվացող երկրում անգամ սևի չափաբաժինը մեծ է։ Տեսեք, թե Ռուսաստանում ինչե՜ր է կատարվում։ Հիշենք, թե ամերիկյան մշակույթը երբ և ինչից սկսվեց։ Հիշենք, որ ոչ այնքան վաղ անցյալում Հայաստանը անկախություն չուներ։ Մենք հիմա երկիր ունենք։ Մեր ունեցածը չենք գնահատում։ Եվ վատից ենք կառչում, միշտ վատից ենք կառչում…